Sarrera

Osasun-alorrean prebentzioa eta ohitura osasungarriak sarri eskutik joan ohi diren bi kontzeptu dira. Bien arteko harremana ulertzerakoan ezinbestekoa gertatzen da aldez aurretik zenbait funtsezko adierazpen egitea.

Prebentzioa egoera negatiboak ekiditea bezala uler daiteke. Definizio formal baten bila hasiz gero, honakoa aurki genezake: Arrisku-egoerak eragiten dituzten edo eragin ditzaketen kausak saihesteko edo kausa horiei aurre egiteko neurrien multzoa (Erizaintzako Hiztegia, 2005). Osasun-arloan konkretuki, arrisku-egoerek eragin ditzaketen egoera negatiboak gaixotasuna edota osasun-falta izango lirateke eta, beraz, prebentzio-neurrien helburu nagusia gaixotasunaren agerpena ekiditea dela esan daiteke. Gehienetan zaila gertatzen da pertsona bat osasuntsu izatetik gaixo izatera pasatzen den momentu konkretua finkatzea. Areago, osasunaren galera edo osasuntsu izatetik gaixotzerakoa ezin da pauso sinpletzat jo, baizik eta prozesu bat bezala ulertu behar da. Prozesu hau Gaixotasunaren Historia Naturala bezala ezagutu ohi da (De Irala et al. 2004), zeina konplexua den eta non askotariko faktoreek parte hartzen duten. Metodo epidemiologikoak hain zuzen Gaixotasunaren Historia Natural hau aztertzen du eta baita bertan eragina duten faktoreak ezagutu eta neurtzen lagundu ere. Zenbait gaixotasunetan ohitura jakin batzuk izateak gaixotasuna garatzeko arriskua nabarmenki handiagotzen du. Beste ohitura batzuek, ordea, osasunarekin harreman positiboa dute, hau da, osasunean hobekuntza bat sorrarazten dute.

Gaixotasuna eta erlazionatutako faktoreak

Epidemiologiak, aski ezaguna den medikuntzaren adarrak, gaixotasunek gizartean duten agerpena, banaketa eta zergatiak ikertzen ditu. Honen oinarrian dagoen premisa zera da, gaixotasunak, trastornoak edota osasun-faltak gizartean duen banaketa ez dela ausazkoa, baizik eta badirela gaixotasuna izateko probabilitate handiagoa edo txikiagoa sortzen diguten zenbait ezaugarri edo faktore. Epidemiologiak kausa horiek aztertzeaz gain, gizartean dagoen gaixotasun horren prebalentzia neurtzen laguntzen digu eta baita neurri prebentibo ezberdinek izan dezaketen oinarria ikertzen ere. Erabilera horiek guztiak funtsezkoak gertatzen dira osasun-programa ezberdinen bitartez gizartearen beharrei erantzuterakoan. Osasunean inpaktu bat izan dezaketen faktoreez hitz egiterakoan, arrisku-faktoreak kasu, garrantzitsua da aldatuak izan daitezkeen eta aldatuak ezin izan daitezkeen faktoreen arteko bereizketa egitea. Lehenengoen artean, adibidez, dieta eta beste zenbait aztura aipa genitzake; bigarren multzoan berriz, adina, sexua eta arraza bezalako ezaugarriak leudeke. Guztiek izan dezakete eragina jendearen osasunean, beraz faktore horiek ikertzea eta kasu bakoitzean duten garrantzia aztertzea beharrezkoa izango zaigu. Halere, bada diferentzia garrantzitsu bat bi taldeen artean. Lehenengo multzoa, aldatuak izan daitezkeen faktoreen taldea, osasun-arloko profesionalen neurrien objektu izan daiteke, horiek aldatzera zuzendutako ekintzen bitartez. Bigarren multzoari dagokionean berriz, hauek kontuan hartzea eta pertsona bakoitzaren osasunean izan dezaketen eragina baloratzea ezinbestekoa den arren, aldagaitzak direnez, nolabait horretara mugatuta egongo lirateke.

Prebentzioa eta osasun-ohiturak

Faktore hauen ikerketak gaixotasuna edota egoera negatiboak ekiditea, prebenitzea duela helburu genion. Prebentzioaz hitz egitean, hiru maila daudela esan ohi da, gaixotasunaren bilakaeraren momentuaren arabera. Izan ere, lehen azaldu den bezala, gaixotasunaren bilakaera prozesu bat da, eta prozesu horretan eman daitezkeen faseak ezagutzea ezinbestekoa suertatzen da, horietan eragiten duten faktoreak ekidin edota kontrolatzeko. Behean azaltzen den irudiak (1. irudia) gaixotasunaren historia naturala eta prebentzio-mailen arteko harremana azaltzen du. Labur-labur, gaixotasunaren bilakaerari dagokionean lau fase bereiz daitezke. Suszeptibilitate-fasean oraindik gaixotasunik ez da agertu, baina badaude baldintza edota portaerak (bizi-azturak) gaixotasunaren agerpenerako arrisku-faktore direnak. Bigarren fasean, gaixotasun presintomatiko izenekoan, aldaketa patogenikoak jadanik hasiak dira agertzen, baina manifestazio klinikorik gabe. Beraz, gaixotasuna bertan izan arren baliteke pertsona horrek ezagutzarik ez izatea. Latentzia-fase bezala ere ezagutzen da. Patogenesia areagotuz doan heinean, gaixotasun klinikoa agertzen da sintomekin batera. Azkenik, gaixotasuna sendatzen ez bada, ezgaitasunera iritsi daiteke.

1. irudia. Gaixotasun-faseak eta prebentzio-mailak [De Irala et al., (2004)tik egokitua]

Prebentzioari dagokionean, berriz, hiru maila bereiz daitezke eta maila hauek gaixotasun-fasearekiko erantzule izan ohi dira. Hau da, gaixotasunaren bilakaeraren fasearen arabera prebentzio-maila batez edo besteaz arituko gara. Konkretuki, lehen mailako prebentzioak edo prebentzio primarioak kausak saihestea du helburu, beraz pertsona suszeptible den fasera egokituko litzateke; bigarren mailako prebentzioak edo prebentzio sekundarioak diagnostiko goiztiarra eta bere tratamendua du helburu; eta hirugarren mailako prebentzioak edo prebentzio tertziarioak gaixotasuna senda ezin daitekeenean bizi-kalitatea hobetzea edo luzatzea du helburu, horretarako neurri errehabilitatzaileak eta tratamenduak aplikatuz.

Gizabanakoak osasuntsu mantentzeko edota gaixotasunak horiengan izan ditzakeen ondorioak harago joan daitezen prebenitzeko, beraien bizi-azturak aldagai esanguratsua dira. Trantsizio epidemiologikoaren ondotik nagusi den joerari eutsiz, gaur egun gure gizartean gaixotasun kronikoak dira nagusi. Azken Osasun Inkesta Nazionalaren arabera, Espainia mailan sei heldutik (15 urte edo gehiago dituztenak) gutxienez batek trastorno kronikoren bat pairatzen du (Instituto Nacional de Estadistica, 2013). Horrela, diabetesa, gaixotasun kardiobaskularrak eta kantzerra, ohizko gaixotasunak dira gure gizartean. Gaixotasun kronikoen nagusitasun hau nabarmena da heriotza-kausa nagusien artean ere. Izan ere, Europako beste hainbat herrialderen antzera, gure gizartean ere zirkulazio-sistemarekin zerikusia duten gaixotasunak eta tumoreak dira nagusi (heriotza guztien % 30,5 eta % 28,2aren arrazoi edo erantzuleak, hurrenez hurren)

Epidemiologiak, datu deskriptibo horiez gain, epidemiologia analitikoaren bitartez, gaixotasun hauen garapenean eragina duten faktoreak aztertzen laguntzen digu, bai arrisku-faktoreak eta baita babes-faktoreak ere. Diabetesa adibide bezala hartuko bagenu, 2 motakoa konkretuki, 3 arrisku-faktore nagusi aipa genitzake: karga genetikoa, obesitatea eta ariketa fisikoaren falta. Azken biak arrisku-faktore aldakorrak dira, norbanakoaren bizimoduarekin lotura estua dutenak. Obesitatearen kasuan, 30-35 arteko gorputz-masa indizea zuten emakumeak 23 baino gutxiago zuten emakumeekin alderatuz, aurrenekoak 2 motako diabetesa izateko 20 aldiz arrisku gehiago zutela aurkitu zuten (Arrisku Erlatiboa = 20) Erizain Amerikarren Kohortean (Hu, 2001). Arrisku erlatibo hau areagotu egiten zen gorputz-masa indize handiagoa zutenen artean. Obesitateaz eta sedentarismoaz gain, badira beste hainbat faktore aldakor obesitatearekin zerikusia dutenak, hala nola tabakoa, gantzaren distribuzio abdominala (gorputz-masa indizearekiko independentea dena) eta dieta. Beraz, 2 motako diabetesaren prebentzio primarioan pisu-galera izango litzateke helburu nagusia, horretarako ariketa fisikoa eta dieta-aldaketa sustatuz. Prebentzio sekundarioari dagokionean, helburua detekzio goiztiarra izango da, batez ere hipertentsioa edo kolesterol altua dutenen artean. Eta behin gaixotasuna garatutakoan, honek izan ditzakeen konplikazioak ekiditeko hainbat neurri hartu beharko lirateke: gluzemiaren kontrol egokia, hanken zainketa egokia, oftalmologoarekin aldizkako kontsulta, eta proteinuria eta neuropatiaren agerpenaren jarraipena.

Diabetesaren kasuan aipatu diren hainbat faktore, orokorrean, gaixotasun kronikoen garapenean eta hauen bilakaeran azpimarragarriak dira, adibidez, dieta desegokia, ariketa-falta, erretzea, alkohol-kontsumo altua eta estresa. Areago, faktore horiek Europan dagoen gaixotasun-zama osoaren heren batean inplikaturik daudela uste da (Osasunaren Munduko Erakundea, 2002). Beraz, ohitura ez-gomendagarritzat jotzen diren faktore horiek ohitura osasungarri bilakatzen ahalegindu beharko ginateke. Bizimodu gomendagarri batek honako ohitura osasungarriak bildu beharko lituzke: denetariko dieta, barazki ugarikoa eta animalia-jatorriko produktu eta gantz gutxirekin. Gogoan izan behar da “bizitzeko jaten dugula” eta ez “jateko bizi” eta, beraz, oreka energetiko bat lortzen saiatu behar da, beste arazo batzuen artean obesitatea ekiditeko. Aldi berean, ariketa fisikoa egin behar da, bakoitzaren ahalmenaren arabera egokituz. Sustatu beharreko beste ohitura batzuk erretzeari uztea, alkoholaren kontsumoa neurtzea eta estresa ekiditea lirateke.

Ohitura osasungarriak helburu: Osasun-hezkuntza

Prebentzioa eta ohitura osasungarriak helburutzat jarriz gure esfortzuen noranzkoa argi egon arren, hurrengo galdera helburu hori nola lortu litzateke. Hau da, nola lortu norbanakoak gomendagarriak ez diren ohiturak alde batera utzi eta horiek ohitura osasungarriekin ordeztu ditzaten. Galdera horri erantzun nahian, osasun-hezkuntza ezinbesteko osagaia izan da azken mendean, osasuna sustatu eta gaixotasuna prebenitzeko (Nutbeam, 2000). Osasun-hezkuntzak, bere sorreratik bilakaera bat jasan du. Horrela, herrialde aurrerakoietan, 60 eta 70eko hamarkadetan oinarritzat osasun-hezkuntza zuten kanpaina askotan informazioaren transmisioa zen helburu nagusi. Hau da, pazienteek edota pertsonek baldin eta nahikoa informazio badute, osasunak duen garrantzia dela eta, informazio horretan jakinarazitako edukia kontuan izango dute beharrezko aldaketak egin edo ohitura osasungarriak mantentzeko. Jarduera horiek ez zituzten espero ziren emaitzak lortu eta, ondorioz, osasun-ohituren eta horien aldaketen ulermen sinpleegitzat jota nolabait baztertu egin ziren. Hau da, edozein ohitura-aldaketetan informazioa beharrezko aldagaia izan arren, bere baitan gutxitan suertatzen da informazio hori nahikoa izatea.

Laurogeiko hamarkadan osasun-hezkuntzak garapen esanguratsua izan zuen, izan ere, urte hauetan osasun-hezkuntzako programak sustatzeko hainbat osasun-ohituren aldaketarako teoriak garatu baitziren. Horien artean leudeke Ohitura Planifikatuaren Teoria (Ajzen & Fishbein, 1980) eta Ikaste Sozialaren Teoria (Bandura, 1986) adibidez. Teoria hauek, eta baita beste batzuk ere, ezagutzen, sinesmenen eta sentitutako arau sozialen arteko erlazio konplexuak azaltzen saiatu dira, horrela, osasun-hezkuntza programa egokiagoak diseinatzeko.

Osasun Hezkuntzaren definizio bat eman behar bagenu, osasunera bideratutako aztura-aldaketa boluntarioak sustatzen dituen ikasketa-esperientzien multzoa bezala uler daiteke (Green, 1987). Jarduera honek, osasunaz eta gaixotasunen kausei buruz informatzen du norbanakoa, horrela norberaren osasun-azturek duten arriskua aztertu eta bere balio, sinesmen eta jarreretan eraginez azturen aldaketa-prozesu bat hastera motibatzeko (Whitehead, 2004).

Helburua argia den arren, hori guztia lortzeko prozesua ez da zailtasunik gabea. Izan ere, osasun-hezkuntza burutzerakoan erabiltzen den metodologiak berebiziko garrantzia du. Osasun-arloko profesionala protagonista den pedagogia tradizionalago batean ez bezala, osasun-hezkuntzak metodologia aktibo eta parte-hartzaile baten aldeko apustua egiten du, norbanakoan eta horren ikasketa esanguratsuan oinarrituz, hau da, paziente edo norbanako bakoitzak, topaketa horretara daramatzan aurretiko esperientziak, bizipenak, ezagutzak, sentimenduak eta abar kontuan izanez eta hezkuntza-prozesu horretan horiek guztiak egokituz (Perez Jarauta & Echauri Ozcoidi, 2013). Horretarako ezinbestekoa da norbanakoaren eta osasun-profesionalaren artean parekotasunezko harreman bat sortzea, bien elkarlanean oinarritutakoa eta norbanakoaren beharrei erantzungo diena, horrela, norbanakoak berak garatu dezan bere osasunaren gaineko ahalduntzea (empowerment) (Whitehead, 2001).

Edukiei dagokienean, osasun-hezkuntzak erlazioa duten faktore guztiak landu beharko lituzke, 2. irudiak azaltzen duen moduan. irudiak azaltzen duen moduan. Bi talde nagusi bereiz daitezke, faktore pertsonalak alde batetik eta faktore sozialak beste batetik. Lehenengoen artean, jakitearekin, izatearekin eta egitearekin zerikusia duten faktoreak egongo lirateke. Maila orokorrago batean, faktore sozialen artean, gertuko ingurunea eta ingurune sozial zabalagoa aipa daitezke. Horiek guztiek garrantzia nabarmena izan dezakete pertsonen osasun-ohituretan eta alde horretatik, osasun-hezkuntzaren edukiek kontuan hartu beharko lituzkete.

2. 2. irudia: Osasun-ohitura eta gaitasunekin erlazionatutako faktoreak [Perez Jarauta eta Echauri Ozcoidi, 2013tik egokitua]

Ohitura osasungarriak osasun-hezkuntzaren funtsezko helburuetako bat dira. Halere, osasun-hezkuntza modu osoago batean uler daiteke. Zentzu honetan, Osasunaren Munduko Erakundeak hezkuntza hau, norbanakoak dituen ahalmenen inguruaren erronkei modu positibo batean erantzuteko ahalmen edo gaitasunen garapena bezala definitu zuen (Osasunaren Munduko Erakundea, 1996). Hori kontuan izanik, osasun-hezkuntzak honakoan lagun dezake: norbanakoaren eta ingurumenak eskaintzen dituen aukeren ezagutza areagotzen, auto-konfiantza eraikitzen, eta abilezia eta ahalbide konkretuak garatzen (Green & Potvin, 2011), horiek guztiak ezinbesteko suertatu baitaitezke bizitzaren momentu ezberdinetan. Izan ere, osasuna gaixotasun-gabezia baino zerbait gehiago da. Osasunaren kontzeptua, kontzeptu positiboa da bere baitan eta, beraz, gaixotasunik ez izan arren osasun-maila hori mantendu edo hobetzeko jarduerak ezinbestekoak dira. Osasun-arloan jarduten dugun profesionalon erantzukizuna gaixoei eskaintzen zaien arretaz eta gaixotasunera edo arrisku-faktoreetara zuzendutako osasun-hezkuntzaz gain, osasunera bideratutako osasun-hezkuntzaren alde apustu egitea da, txiki-txikitatik ongizatearen osagai diren faktoreak sustatuz eta norbanakoaren ahalmenak garatzeaz arduratuz. Osasun-atributu positibo hauek (Tannahill, 1988) norbanakoak bere bizitzarengan eta, beraz, baita osasunarengan ere duen boterea sustatzen lagunduko lukete. Izan ere, Ottawa-ko Eskutitzean azaltzen zen bezala, osasun-zainketek gaixotasunari eta lesio kronikoei aurre egiteko laguntzaz gain, osasuna sustatzen duen ororen aldeko erabakia egiteko eta bizitzako etapa ezberdinetara egokitzeko laguntza eskaini behar dute (Osasunaren Munduko Erakundea, 1986). Testuinguru honetan, prebentzioaren aldetik lortuko liratekeen abantailak ahaztu gabe, beste onura gehigarri batzuk ekarriko lituzke. Izan ere, helburua norbanakoaren ongizatea izango litzateke eta ez gaixotasunen prebentzioa soilik.

Bada osasun-hezkuntza arrisku-faktoreetan gehiegi oinarritzeak ekar dezakeen arrisku bat. Gaur egun ohizkoenak diren gaixotasunen artean bizi-ohiturek duten garrantzia ukaezina den heinean, esfortzu asko eta asko ohitura horiek osasungarriago bilakatzera zuzendu dira. Ohitura horiek norbanakoarenak, hau da, libreki aukeratuak direla eta, zenbaitetan pertsona hauek beraien osasunaren edo gaixotasun-egoeraren erantzule bakartzat jo izan dira, “biktimaren erruduntzea” (Nutbeam, 2000) bezala ezagutu ohi den fenomenoa gertaraziz. Gaur egun, ordea, bada ebidentzia nahikoa norbanakoaren erabakien gainetik dauden hainbat faktorek gugan duten eragina azaltzeko, ez osasun-mailan bakarrik, baita gure osasun-ohituretan ere. Horrela, adibidez, Euskal Autonomia Erkidegoan, osasun-ohitura ez-gomendagarriak ohizkoagoak dira maila sozioekonomiko baxuenetako pertsonetan maila altuagoetako pertsonetan baino (Bacigalupe & Martín, 2007). Azken Osasun Inkesta Nazionaleko emaitzek ere ondorio bera adierazten dute. Adibidez, 18 urtetik gorako biztanleen % 53,7ak obesitatea edo gomendagarria dena baina pisu handiagoa (gainpisua) duela, obesitateak gorantz egiten du eskala sozialean behera egiten den heinean, klaserik altueneko % 8,9ko prebalentziatik maila baxueneko % 23,7ra arte pasatuz (INE, 2013). Behin gaixotasuna garatutakoan ere, bada erabaki pertsonalez gaindiko zenbait faktorek (baliabide ekonomikoak, bizi den auzoak, familiaren osaketak) gaixotasunaren maneiuan izan dezaketen eraginaren inguruko ebidentziarik ere; horrela, egoera prekarioagoetan bizi diren pertsonen baliabide mugatuek diabetesaren maneiu egokia zailtzen dietela ikusi ahal izan da (Raphael et al, 2003). Ondorioz, ohitura osasungarriak sustatzerakoan, gaixotasunen jatorri izan daitezkeen hainbat aztura lantzerakoan, norbanakoaren borondate eta erabakitik harago doazen beste hainbat faktore hartu beharko ditugu kontuan.

Ondorioa

Prebentzioa funtsezko jarduera da gaur egungo gizartearen beharrei erantzuna emateko. Geroz eta esanguratsuagoak diren gaixotasun kronikoen zifrei aurre egiteko berauen agerpena ekidinez, alde batetik, eta gaixotasuna garatutakoan goiz diagnostikatu eta tratamendua hasteko, bestetik, oinazeak prebenituz horrela. Gaixotasun kronikoetan osasun-ohiturek duten eragina argia da eta, beraz, ohitura osasungarrien sustapena ezinbestekoa suertatzen da. Ohitura osasungarrien garrantzia argia den arren, ezagutza honen eta berauen praktikaren erlazioa ez da zuzena, hau da, ohitura gomendagarriak zein diren jakiteak ez du horiek izatea ziurtatzen. Gaiak duen garrantzia eta bere inguruan dagoen ebidentzia-multzoa dela-eta, esfortzuak norabide horretan zuzentzen jarraitu behar da osasun-alorrean. Esfortzu horietan, ordea, norbanakoarena baino ikuspuntu zabalagoa hartu behar dugu osasun-ohiturak aztertzerakoan.

Erreferentziak

Ajzen I., Fishbein M. (1980) Understanding Attitudes And Predicting Social Behaviour. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.

Bacigalupe A. & Martín U. (2007) Desigualdades sociales en la salud de la población de la Comunidad Autónoma del País Vasco: la clase social y el género como determinantes de la salud. Gasteiz: Ararteko.

Bandura A. (1986) Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive Theory. Englewood Cliffs: Prentice-Hall.

De Irala J., Martínez-González M.A., Seguí-Gómez M. (2004) Epidemiología Aplicada. Bartzelona: Ariel.

Green, L.W., Potvin, L. (2011) Education, health promotion, and social and lifestyle determinants of health and disease. In: Detels, R., Beaglehole R., Lansang M.A., Gulliford M. (Eds) Oxford Textbook of Public Health. London: Oxford University Press.

EHUko Euskara Zerbitzua (2005) Erizaintzako Hiztegia. Euskal Herriko Unibertsitateko Argitalpen Zerbitzua.

Hu F.B., Manson J.E., Stampfer M.J., Colditz G., Liu S., Solomon C.G., Willett W.C. (2001) Diet, lifestyle, and the risk of type 2 diabetes mellitus in women. New England Journal of Medicine 345: 790-797.

Instituto Nacional de Estadística y Ministerio de Sanidad, Servicios Sociales e Igualdad (2013) Encuesta Nacional de Salud 2011-2012. [Kontsulta: 2014]: <http://www.msssi.gob.es/estadEstudios/estadisticas/encuestaNacional/encuesta2011.htm>

Instituto Nacional de Estadística (2013) Defunciones según la Causa de Muerte. Año 2011. [Kontsulta: 2014]: <http://www.ine.es/jaxi/menu.do?type=pcaxis&path=/t15/p417&file=inebase&L=0>

Nutbeam D. (2000) Health literacy as a public health goal: a challenge for contemporary health education and communication strategies into the 21st century. Health Promotion International 15: 259-267.

OMS (1986) Ottawa Charter for Health Promotion. [Kontsulta: 2014] http://www.who.int/hpr/archive/docs/ottawa.html

OMS (1996) Glosario de promoción de salud. Madril: Ministerio de Sanidad y Consumo.

OMS (2002) World Health Report 2002. Reducing risks, promoting healthy life. Geneva: WHO. [Kontsulta: 2014]: <http://whqlibdoc.who.int/hq/2002/WHO_WHR_02.1.pdf>

Perez Jarauta M.J., Echauri Ozcoidi M. (2013) Educación versus coerción. Una apuesta decidida por la educación para la salud. Gaceta Sanitaria 27(1): 72-74.

Raphael D., Anstice S., Raine K., McGannon K.R., Rizvi S., Yu V. (2003) The social determinants of the incidence and management of type 2 diabetes mellitus: are we prepared to rethink our questions and redirect our research activities? International Journal of Health Care Assurance 16.

Tannahill A. (1988) Health promotion and public health: a model for action. Community Medicine 10: 48-51.

Whitehead D. (2001) Health education, behavioural change and social psychology: nursing’s contribution to health promotion? Journal of Advanced Nursing 34: 822-832.