Osasun-bahetzearen historia, nahiz eta laburra izan, oso aberatsa da. Gaixotasuna ezagutzea eta sendatzea sintomak eman baino lehenago posiblea izan zen ondoko lau baldintzak bete zirenean: 1) froga errazak, baliodunak eta onargarriak garatzea; 2) tratamendu efektiboak aurkitzea; 3) bahetzearen teoria jartzea; 4) Osasun Sisteman errazago sartzea.

XX. mendearen hasierakoak dira lehenengo bahetzeak. Lehenengotarikoa Ameriketako armadan egindako arazo psikiatrikoen bahetzea da; 1917an hasi zen eta 2. mundu-guda bukatu arte iraun zuen. Azterketa horretan ikertu zuten, lehen aldiz, frogaren emaitza positiboaren atalasea non eta nola jarri behar zen.

Sifiliaren bahetzean bi froga erabili zituzten bata bestearen atzetik (seriean); aurreko horiei esker kutsatutako milaka pertsonak penizilina hartu eta sendatu ziren. Horren ondorioz, sifili kasu-kopurua izugarri jaitsi zen eta bahetzeak kostu-efektiboa izateari utzi zion. Beraz, hortik aurrera, frogak sifili-arrisku handiko populazioetan bakarrik egiten hasi ziren.

1940. urtean argi ikusi zen bahetzeak zuen prebentzio potentziala. Urte horretan, tuberkulosia zuten pertsonak detektatzeko, erradiografia txiki ugari egiten hasi ziren eta.

Diabetesaren lehenengo populazio bahetzea Oxford-en (Massachussets-en) egin zuten, 1946. urtean; glukosa maila neurtu zuten herri horretako 5.000 biztanle gehiengoaren (%71ren) odolean zein gernuan. Aurrerantzean analisiak egiteko metodoak automatizatu egin ziren eta kostuak merkatu; beraz, 50eko hamarkadan, diabetesaren bahetze masiboak egin zituzten. Sifiliaren baheketarekin konparatuz, diabetesarena askoz ere zailagoa zen, zeren eta froga positiboa zutenek prozedurari jarraitu behar izaten zioten behin betiko diagnostikoa osatu arte.

1961. urtean Thorner-rek eta Remein-ek baheketari buruzko lehen monografia idatzi zuten. Bertan, emaitzen interpretazioaren berrikuspen sistematikoa egin zuten. Sentsibilitatea eta espezifizitatea definitu zituzten eta, aldi berean, azaldu zuten ebaki-puntua nola erabaki aldagaia jarraia zenean. Urte batzuk geroago, 1966an, Vecchiok testaren sentsibilitate-espezifitatearen eta gaixotasunaren prebalentziaren arteko erlazioa erakutsi eta Balore Prediktibo Positiboa (BPP) definitu zuen.  1968. urtean Wilson-ek eta Jungner-rek “Principles and Practice of screening of disease” (Gaixotasun-bahetzearen oinarriak eta praktika) idatzi zuten; aurreko lan hori Osasunerako Munduko Erakundeak (OME) argitaratu zuen monografikoki.

Minbizi baten bahetzean erabilitako lehen froga Papanicolau testa izan zen. Froga horri esker, 40ko hamarkadaren   bukaeratik  aurrera, utero-lepoko minbiziaren identifikazio goiztiarrerako bahetzea ugaritu egin zen. Ugaritze horren ondorioz, lepoko lesio aurre-inbasiboak goiz eta erraz tratatzen zituzten eta utero-lepoko minbiziari zegokion hilkortasuna nabarmen jaitsi zen. Kasu-kontrolen ikerketak egin ziren bahetzearen emaitzak neurtzeko eta horrek garrantzia handia izan zuen bere garaian. Clark-ek eta Anderson-ek erakutsi zuten, 1973 eta 1976 urteen bitartean egindako ikerketa batean, utero-lepoko minbiziaren arrisku erlatiboa hirukoitza zela aurreko bost urteetan bahetzerik izan ez zuten emakumeengan izan zutenekin konparatuta.

 

Bularreko minbiziaren bahetze masiboa 60ko hamarkadan hasi zen, hain zuzen ere mamografia erabiliz. Hasieran ez zegoen argi bahetze honek hilkortasunean eragina zuen ala ez. Aurreko hori ezagutzeko, ikerketa kliniko ausazkoa egin zuten. Ikerketak ia 25 urtez iraun zuen eta emaitza multzoen artean bahetzearen bi sesgo bereziak identifikatzea izan zen aipagarrienetakoa: “lead time bias” ( ) eta “lengh bias” ().

Bahetzeak giza osasunean duen eraginaren ebaluazioa aldatuz joan da: lehenengo aldaketa nabarietatik (sifiliaren kasua) hain zuzenak ez diren aldaketetara (utero-lepoko minbiziak eragindako hilkortasuna) edota eztabaida sortu duten emaitzetara (bularreko minbiziaren intzidentzia eta hilkortasuna). Ebaluazio metodoak aldatu egin dira ere bai: lehenengo inkesta errazetatik kasu-kontrol ikerketara eta horietatik, ikerketa kliniko ausazkoetara.

Bahetzea honela definitu ahal da: “sintomarik ez duten pertsonen azterketa, zertarako eta ziur aski gaixorik daudenak ziur aski gaixorik ez daudenengandik bereizteko.”

OMEak honela definitzen du: “froga baten aplikazio sistematikoa, zertarako eta osasun-arazo zehatza izateko arriskua duten pertsonak identifikatzeko. Arrisku horrek nahiko handia izan behar du, pertsona horiek ikerketa sakonagoa edota ekintza prebentibo zuzena jasotzeko. Aurreko guzti hori gaixotasunarekin lotutako sintomengatik laguntza-medikua eskatu ez duen populazioan.”

OMEren definizioari jarraituz, Erresuma Batuko Bahetze Batzorde Nazionalak (NSC) arrisku eta onuren arteko orekaren kontzeptua kontuan hartu zuen bere azken definizioan, 2009. urtean egindakoan alegia.

Mckeown-ek 60ko hamarkadaren bukaeran Erresuma Batuan egindako ikerketa batean zera ondorioztatu zuen: alde batetik, ikertutako hamar bahetzeetatik seik ez zutela bahetzearen oinarri edota irizpideren bat betetzen eta bestetik, bahetzea egiteko administrazio-antolaketa desegokia zela.

Ebaluazioa edozein bahetze-prozeduraren zati bat da. Cochrane-k eta Holland-ek 1971. urtean jada 7 ebaluazio-irizpide hauek asmatu zituzten, gaur egun oraindik baliagarriak direnak:

ü Sinpletasuna: Frogak erraza izan behar du, bai egitean bai irakurtzean. Horrez gain, posiblea izango balitz, medikuak ez diren pertsonak egiteko modukoa.

ü Onargarritasuna: Behar-beharrezkoa da bahetzean parte hartzea boluntarioa da eta.

ü Fidagarritasuna: Testak ondo neurtu behar du ikertzen ari garen gaixotasuna edo sintoma.

ü Kostua: Kostuak gaixotasuna goiz ezagutzearen onurekin konparatu behar dira.

ü Errepikagarritasuna: Behin eta berriro egindako saioetan, frogaren emaitzak zentzudunak izan behar dira.

ü Sentsibilitatea: Pertsona batek gaixotasuna duenean, frogaren emaitzak positiboa izan behar du.

ü Espezifitatea: Pertsona batek gaixotasuna ez duenean, frogaren emaitzak negatiboa izan behar du.

Espainiako Osasun Publikoko Batzordeak 2010eko irailean ateratako dokumentu batek 18 irizpide izendatzen ditu, zertarako eta populazio-bahetze programa bat antolatzeko. Irizpide horiek hurrengo lau talde hauetan banatzen dira:

 

oBahetutako gaixotasunak osasun arazo garrantzitsua izan behar du.

oGaixotasunak ondo zehaztuta egon eta historia natural ezaguna izan behar du.

oGaixotasunak antzeman daitekeen sortze-aldia izan behar du.

oKostu-efektiboak ez diren lehen mailako prebentzio neurriak izanez gero, horiek bahetzea hasi aurretik jarri eta ebaluatu behar dira.

 

oFrogak arriskurik gabekoa eta erraza izan behar du.

oFrogak baliagarria, fidagarria eta errepikagarria izateaz gain, efizientea ere izan behar du.

oFrogak onargarria izan behar du, bai bahetutakoentzat baita osasun- langileentzat ere.

oZein mutazio genetiko bahetu behar diren erabakitzeko orduan, horren irizpideak argiak eta zehatzak izan behar dira.

 

oEbidentzia zientifikoan oinarritutako adostasunak egon behar du, zertarako eta positiboak nola diagnostikatzeko eta gaixoak nola tratatzeko.

oKalitatezko ebidentzia zientifikoak egon behar du, zertarako eta sintomarik gabeko fasean interbentzio goiztiar bat eraginkorra dela erakusteko.

oFroga diagnostikoek eta tratamenduek epe laburrean egiteko aurreikusita egon behar dute.

 

oOndo frogatuta egon behar du bahetzeak gaixotzeko edota hiltzeko arriskua gutxitzen duela. Horretarako, diseinurik hoberena ikerketa ausazkoa da, zeren eta diseinu horrek bahetzearen bi sesgo bereziak kontrolatzen ditu.

oOnurak, izan litezkeen arriskuak baino nabariagoak izan behar dira.

oBahetzeko den populazioak ondo definitua egon behar du.

oProgramaren inpaktu ekonomikoa ebaluatu eta beste alternatiba batzuekin konparatu egin behar da.

oProgramak klinikoki, sozialki eta etikoki onartua izan behar du.

oInformazio sistema ona egon behar da programa hasi aurretik, zertarako eta bere eraginaren ebaluazio orokorra egiteko.

oProgramak Osasun Sistemaren barnean egingarria izan behar du.

 

Aurreko irizpide horiei OMEko Osasun Sistema eta Politiken Behatokiak beste bat gehitu zien 2006. urtean argitaratutako txosten batean: aldizkako inkestak egin behar direla bahetzean parte hartzen duten gogobetetasuna ezagutzeko.

Ebaluazioa, prozesu beraren zati bat da eta programa hasi aurretik planifikatu egin behar da. Edozein bahetzetan hiru motatako adierazle daude:

ü Ekintzen ebaluazioa:

Ebaluazioa egiten diren ekintzak eta behar diren baliabideak zenbatuz hasten da.

 

ü Prozesuaren ebaluazioa:

Adierazle hauek behin eta berriro kalkulatzen dira programan zehar, zertarako eta bahetzearen irizpideak aldatzen ez direla baieztatzeko. Hona hemen batzuk:

oBahetutakoen ezaugarriak.

oFroga errepikatuak, beste bahetze-froga batzuk eta diagnostikoa baieztatzeko frogak.

oFrogaren Balore Prediktibo Positiboa (BPP): nahiz eta BPP handia izatea komenigarria izan, lehenengo ziurtatu behar da detekzio- tasa arrunta dela eta denborari eusten diola.

oEgindako prozedura terapeutikoak: bahetze programa batek gidak, prozedura-diagnostikoak, tratamenduak eta aurreko guzti horien ebaluazioa erakartzen ditu berarekin.

oProzedura beraren zatien arteko eta bi prozeduraren arteko epeak.

 

ü Emaitzen ebaluazioa:

Emaitzen ebaluazioa bahetzearekin lortu nahi dugun eraginaren neurketa da. Adierazleak:

oInpaktua neurtzen duten adierazleak: estaldura eta parte-hartzea. Froga, batean baino gehiagotan egitekoa bada, atxikidura ere kalkulatzen da.

oDetektatutako gaixotasuna eta bere ezaugarriak (diagnostikoaren aurrerapena): detekzio-tasa orokorra eta minbizi mota edo aldi bati deritzon ehunekoa kalkulatzen dira.

oBitarteko minbiziak: bitarteko minbizien intzidentzia eta detekzio- tasa batera aztertuz, programaren sentsibilitatea eta inpaktua ezagutuko ditugu.

oPrograma barruan aurkitutako patologiaren eta programa hasi aurretik edota programatik kanpo diagnostikatutako patologiaren arteko konparaketa.

Edozein bahetze-programak gai izan behar du adierazle horiek ebaluatzeko eta, euren emaitzen arabera, programa bera aldatzeko.

Minbiziaren aurkako borrokan hainbat motatako ekintzak egon daitezke, hala nola: minbiziaren zergatiak ezagutzea, arrisku-faktore ezagunetara esposizioa murriztea edo kentzea, minbizia fase goiztiarretan detektatzea edota gaixoen tratamenduak eta zaintza hobetzea.

Ebidentziak aztertu eta gero, Europako Minbiziaren Prebentziorako Komite Aholkulariak (Advisory Commitee on Cancer Prevention) zera adierazten zuen 2003. urtean argitutarako txostenean: bularreko, utero-lepoko eta kolon-ondesteko minbiziaren bahetzeak efektiboak zirela, zeren eta ikerketa klinikoek frogatu egin zuten minbizi horien bahetzeek hilkortasun-tasa jaisten zutela.

Beraz, gaur egun, hiru bahetze betetzen ditu screening-en eskakizunak Europan:  

o   Papanicolau zitologia utero-lepoko minbizia detektatzeko. Lehenengo zitologia 20 eta 30 urte bitarteko adinarekin egin behar da.

o   Mamografia bularreko minbizia detektatzeko 50 eta 69 urte bitarteko emakumeengan. Mamografiek Europako kalitate-gidaren arauei jarraitu behar diete.

o   Gorozkietan Ezkutatutako Odola (GEO) kolon eta ondesteko minbizia detektatzeko 50 eta 74 urteko gizon eta emakumeengan.

Beste bahetze batzuk ebaluazio fasean daude oraindik:

o   Prostatako Antigeno Espezifikoa (PAE) prostatako minbizia detektatzeko.

o   Mamografia 40 eta 49 urte bitarteko emakumeengan bularreko minbizia detektatzeko.

o   GEO test immunologikoa kolon eta ondesteko minbizia detektatzeko.

o   Kolonoskopio malgua kolon eta ondesteko minbizia detektatzeko.

Bahetze froga berri baten efektibitatea behin ikusi eta gero, posiblea da beste metodo berri batzuk ebaluatzea bitarteko emaitzak erabiliz:

o   GEO testarako edozein alternatiba berri.

o   Arrisku handiko Gizaki Papiloma Birusak (GPB) eragindako infekzioaren froga.

KOMaren garapenean zerikusia duten mekanismoen ezagutza izugarri aurreratu da azken hamarkadotan. Estrategia prebentibo asko, bahetze barne, ondoko bi aurkikuntza garrantzitsu hauei esker jarri ziren: KOMaren mota hereditarioen geneak ezagutzeari eta kolon-ondesteko adenomek potentzial gaiztoa zutela baieztatzeari.

EAEn 2007. urtean 1.722 kasu berri diagnostikatu ziren. Intzidentzia tasa estandarizatua 100.000 biztanleko 78,56koa eta 31,19koa izan zen gizonezkoengan eta emakumezkoengan, hurrenez hurren. Intzidentzia gero eta handiagoa da. Gaur egun Euskadiko Minbizi Erregistroan dauden tasek zera adierazten digute: 15 gizonetatik 1ek eta 43 emakumeetatik 1ek izango duela KOMa 75 urteko adina bete aurretik.

 Kolon eta Ondesteko (C18-21) tumore gaiztoen Intzidentzia Tasak.

Gizonezkoak eta emakumezkoak. EAE. RCEME 1986-2007.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Adinak gora egin ahala, intzidentzia tasek ere gora egiten dute gizonezkoengan nahiz emakumezkoengan; baina 55 urte gorako emakumezkoengan tasak adin-talde bakoitzean gizonezkoenaren erdiak dira (ikus grafikoan tasak eskala logaritmikoan adierazten direla).

Kolon eta Ondesteko (C18-21) tumore gaiztoak. Kasu berrien kopurua eta intzidentzia tasa espezifikoak (log) adin-talde eta sexuaren arabera. EAE. RCEME. 2007.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bestalde, KOMak eragindako hilkortasun data gorantz doa gizonezkoengan eta nahiko egonkorra da emakumezkoengan. 2007. urtean 798 hildako egon ziren EAEn; urte berean, 100.000 biztanleko hilkortasun tasak 33,11koa eta 13,13koa izan ziren gizonezkoengan eta emakumezkoengan, hurrenez hurren.

KOMaren populazio-bahetzea arrisku ertaineko biztanlerian egiten da. Bahetze horretan ez dira sartzen arrisku txikikoak (50 urte baino gazteagoak) ezta arrisku handikoak (aurrekari familiarrak edo pertsonalak dituztenak) ere. Normalki adin-muga bat jartzen da (70 edo 75 urte), zertarako eta adin hori baino nagusiagoak direnak ez bahetzeko. Ebidentziak ondoko hauek erakutsi ditu:

o   Arrisku handiko pertsonak nortzuk diren jakin behar dugu, bahetze eta zaintza bereziak izan ditzaten.

o   Gorozkietan Ezkutatutako Odola (GEO) detektatzeko testa bahetze-froga eraginkorra da. GEO froga kuantitatibo bat erabili behar da. Froga horren muga positiboak sentsibilitatearen eta berezitasunaren arteko oreka hoberena lortu behar du.

o   Sigmoidoskopia malgua, froga eraginkorra da. Bi Sigmoidoskopien arteko gutxienezko epeak 5 urtekoa izan behar du. Sigmoidoskopiaren bitartez polipo adenomatoso distal bat ikusiz gero, kolonoskopia osoa egin beharra dago; ez da gauza bera gertatzen polipo hiperplasiko distalarekin.

o   Kolonoskopia froga eraginkorra da KOMaren bahetzean. Bi kolonoskopien arteko gutxienezko epea 10 urtekoa da. Honako baldintza hauetan egin behar da: lasaigarria erabiliz, garbitasun egokiz, ziegoraino helduz eta  6-8 minututako ateratzea eginez.

o   Bahetzeko diren pertsonek, dauden estrategien onurak eta kalteak ezagutu behar dituzte. Populazioak, osasun-langileek eta agintariek KOMaren prebentzioak duen garrantzia ezagutu behar dute.

o   KOMaren bahetzea kostu-efektiboa da, edozein froga erabilita. Dirudienez, kostu-efektiboena GEO detektatzeko froga immunologikoa urtero egitea da.

KOMaren bahetzea 2.009. urtean hasi zen EAEn. Bere helburu-populazioa hauxe da: arrisku ertaineko 50 eta 69 urte bitarteko gizon eta emakumeak. GEO detektatzeko testa bi urtero egiten zaie eta, positiboak direnei kolonoskopia lasaigarriarekin.

Bahetzearen estaldura EAEn %25koa baino txikiagoa da oraindik; 0ekoa izatea lortu nahi dugu 2012. urterako. Azken bi urte hauetan (2010. urtea oraindik bukatu barik) izandako emaitzek bahetze programa oso errentagarria dela erakusten dute. Hona hemen datu batzuk: parte hartzearen batez bestekoa %60koa izan da; GEO frogen %7a positiboa izan da eta, horren ondorioz, 3.700 kolonoskopia baino gehiago egin dute. Eraginaren lehenengo adierazleak ondoko hauek dira:  191 minbizi diagnostikatu dituzte, beraz, detekzio tasa 1.000 parte-hartzaileko 2,5ekoa izan da. Horrez gain, 1.355 poliposi edota adenoma aurkitu dituzte (1.000 parte-hartzaileko 18ko detekzio tasa). Balore Prediktibo Positiboa %25a izan da, zehazki %3,5a minbizirako eta %28,5a polipo eta adenometarako.

1.    A Morabia and F F Zhang. History of medical screening: from concepts to action. Postgrad Med J 2004 80: 463-469

2.    Holland WW, Stewart S, Masseria C. Policy brief: screening in Europe.Geneva: World Health Organization, European Observatory on Health Systems and Policies; 2006. Policy brief. Screening in Europe. Disponible en: http://www.euro.who.int/en/home/projects/observatory/publications/policy-briefs/observatory-policy-briefs/screening-in-europe

3.    Von Karsa L, Anttila A, Ronco G, Ponti A, Malila N, Arbyn M, Segnan N, Castillo-Beltran M, Boniol M, Ferlay J, Hery C, Sauvaget C, Voti L, Autier P. Cancer screening in the European Union. Report on the Implementation of the Council Recommendation on cancer screening – First Report. European Commission, 2008. Disponible en: http://ec.europa.eu/health/archive/ph_determinants/genetics/documents/cancer_screening.pdf

4.    Proposal for a Council Recommendation on cancer screening. Commission of the European Communities. Disponible en: http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2003:0230:FIN:EN:PDF

5.    Documento marco sobre cribado poblacional. Ponencia de Cribado Poblacional de la Comision de Salud Pública. 16 de Septiembre 2010. Ministerio de Sanidad y Política Social. No publicado aún.

6.    Cerdá Mota T y Ascunce Elizaga N. Implantación y Evaluación de Programas

Poblacionales de Cribado. García García Ana M. (editora). 3ª Monografía de la

Sociedad Española de Epidemiología. Madrid: EMISA, 2006. Disponible en: http://www.seepidemiologia.es/descargas/grupos_de_trabajo/monografia3_cribado.pdf

7.    Dirección General de la Agencia de Calidad del Sistema Nacional de Salud. Secretaría General de Sanidad. Ministerio de Sanidad y Política Social. Estrategia en Cáncer en el Sistema Nacional de Salud. Plan de Calidad para el Sistema Nacional de Salud. 2009. Disponible en: http://www.msps.es/organizacion/sns/planCalidadSNS/pdf/ActualizacionEstrategiaCancer.pdf

8.    Grupo de trabajo de la guía de práctica clínica de prevención del cáncer colorrectal. Actualización 2009. Guía de práctica clínica. Barcelona: Asociación Española de Gastroenterología, Sociedad Española de Medicina de Familia y Comunitaria, y Centro Cochrane Iberoamericano; 2009. Programa de Elaboración de Guías de Práctica Clínica en Enfermedades Digestivas, desde la Atención Primaria a la Especializada: 4. Disponible en: http://www.guiasgastro.net/guias_full/textos/ccolon.pdf

9.    Betés Ibañez M, Carretero Ribón C y Muñoz-Navas M. Evidencia científica en cribado de cáncer colorectal. Manual de actiuación. Disponible en:http://www.guiasgastro.net/guias_full/textos/ccolon.pdf